» شکل جغرافیایی فلات ایران

مملکتی که ما آن را ایران می نامیم قسمت اعظم سرزمین وسیعی است که در جغرافیا موسوم به فلات ایران است.این مرز و بوم پهناور،شامل جلگه وسیع و بلندی است که از هر طرف کوه های بلند آن را احاطه دارد.در مشرق، سه رشته کوه متوازی که معروف به کوه های سلیمان است.در شمال کوه های البرز که مانند زنجیری از شرق به غرب امتداد یافته، این کوه ها در غرب از کوه های ارمنستان جدا شده و از جنوب دریای خزر گذشته به واسطه کوه بابا به هندوکه پیوسته و این هم به هیمالیا بلندترین کوه های عالم متصل است.در مغرب فلات کوه های کردستان با زاگروس واقع است که از شمال به جنوب رفته و بعد به طرف جنوب و شرق برگشته به دریای عمّان می رسد.

کوه های جنوب و مشرق از مواد آهکی است.در کوه های غربی نزدیک دریاچه اورمِیه سنگ خارا نیز دیده می شود.بعضی از کوه های شمال از مواد آتشفشانی ترکیب یافته،یعنی مواد آن ها از قعر زمین بیرون آمده،مانند دماوند در نزدیکی تهران و سبلان در آذربایجان،این آتشفشان ها،اکنون خاموش است.اعلا درجه بلندی فلات ایران در جنوب آن و سراشیبی فلات از جنوب به شمال است،زیرا در کرمان ارتفاع آن تقریبا 1600 متر است و حال آنکه در مشهد از 1050 متر و در تبریز از 1200 متر تجاوز نمی کند.

مساحت فلات ایران دو میلیون و ششصدهزار کیلومتر مربّع یا تقریبا پنجاه و پنج هزار فرسخ مربع می باشد.ایران امروزی از این مساحت دارای شصت و سه درصد یا تقریبا دو ثلث از کل است و آنچه باقی می ماند متعلق به ممالکی است،مانند افغانستان و بلوچستان و غیره که در اثر حوادث تاریخی از اوایل قرن سیزدهم هجری تدریجا از ایران جدا شده اند.

آب و هوای فلات ایران خشک است،بخصوص در قسمت مرکزی آن که موسوم به"کویر لوت" و یکی از گرم ترین جاهای دنیا است،به استثنای گیلان و مازندران و سواحل خلیج پارس که بارندگی در آنجاها زیاد است در سایر نقاط ایران مجموع مقدار باران در عرض سال تقریبا از سه گروه و نیم تا چهار گره و نیم تجاوز نمی کند.در شمال ایران بادهای باران آور زیاد می وزد ولی وقتی که به کوه های بلند البرز برمی‌خورد، غالبا به طرف جنوب آن تجاوز نمی کند،از این جهت در گیلان و مازندران بارندگی زیاد می شود در صورتی که صفحات جنوبی این کوه خشک است.

بادهایی که در ایران می وزد از دو سمت است، شمال غربی و جنوب شرقی،اولی از اثر بادهای تند شمال آمریکاست که از اقیانوس اطلس عبور کرده و از راه دریای مغرب به شامات و آسیای صغیر می رسد و از آنجا به ایران و هند می گذرد.دومی از اقیانوس هند تولید شده،به طرف ایران می وزد.

علت اینکه جهت این بادها تغییر نمی کند از این جاست که بادهای مذکور باید از دالان تنگ سلسله های جبال بگذرد و بدیهی است که کوه ها،جا و جهت عوض نمی کنند،در بعضی از قسمت های ایران،بادها مانند باد 120 روزه سیستان،ورزش منظم و تند دارد.در وسط فلات ایران،رودی که قابل کشتیرانی باشد،منحصر به کارون است.

رود مزبور که از کوه‌ های بختیاری شروع می شود در خوزستان جاری است و به شطّ العرب می ریزد.رودهای دیگر از این قرار است:در شمال ارس و سرخ رود یا قزل اوزن(که پس از اینکه به شاهرود پیوست سفید رودش نامند) و اترک.این سه رود به دریای خزر می ریزد.در اصفهان زاینده رود که در باتلاقی گم می ‌شود.در طرف مشرق مرغاب و هریرود که در صحرای ترکمن فرو می روند.در سیستان هیلمند یا هیرمند و در حد شمال شرقی فلات ایران رود بزرگ آمویه که از بدخشان شروع شده به دریای آرال می ریزد.

فلات ایران دارای چند دریاچه است و علمای معرفت الارض آن ها را باقیمانده دریایی می دانند که زمانی قسمت اعظم فلات ایران را در زیر خود داشته.دریاچه های مزبور از قرار ذیل است:

در شمال و غرب فلات و صفحات مجاور آن:دریاچه ارومیه،در طرف غرب آذربایجان و دریاچه وان در ترکیه در 15 فرسخی حدود ایران و دریاچه گی چای در قفقازیه.مهم ترین اینها،دریاچه ارومیه است که عمق آن پانزده ذرع و آب آن خیلی شور و تقریبا در ارتفاع هزار متر از سطح دریای اقیانوسی واقع است.در پارس دو دریاچه مهارلو و نی ریز،در سیستان دریاچه هامون که فاضلاب آن در سال هایی که بارندگی می شود به گودزره می ریزد.در کرمان،هامون دیگری ست موسوم به نمکزار(بعضی اسم این دریاچه را جزم یان نوشته اند).آب دو رود کوچک بمپور و هلیل به این هامون می ریزد.بین تهران و قم، دریاچه قم يا حوض سلطان.

از طرف شمال،چنانکه گفته شد،فلات ایران به دریای خزر محدود است.این اسم به مناسبت مردمانی است که موسوم به"خزر"بوده و در کنار شمال غربی این دریا،قرن ها به سر برده اند.این دریا از حیث عمق به سه قسمت تقسیم شده و گودترین جاهای آن در قسمت جنوبی است،زیرا شمال دریا از جهت لای رود بزرگ ادیل"ولگا"که به دریا می ریزد کم عمق می باشد.سطح دریا 26 متر از سطح دریای اقیانوسی پایین تر است و چنانکه به تجربه رسیده،همواره فرو می رود و سبب آن را از تابستان های بسیار گرم و تبخیر زیاد آب دریا می دانند.فلات ایران از طرف جنوب به خلیج فارس و دریای عمان محدود است.

خلیج مزبور که از گرم ترین جاهای دنیا است و شبه جزیره عربستان را از ایران جدا می کند،به واسطه بغاز هرمز با بحر عمان،اتصال می یابد و با تمام دنیا از این راه مربوط است.شطّ العرب به این خلیج می ریزد و ملل قديمه عالم مانند سومری ها و اکدی ها و عیلامی ها و کلدانی ها و پارسی ها و نیز اعراب ارتباط تاریخی نزدیک با این خلیج داشته اند و سواحل آن مهد تمدن های خاموش عهود قديمه است.

جزایر بسیاری در این خلیج است که بزرگترین آن ها قشم و بحرین می باشد.فلات ایران دارای معادن زیادی است،از قبیل مس،آهن،سرب،زغال سنگ،مرمر،گِل سرخ،فیروزه و غیره و چنانکه عُلمای فن گویند،قسمت بزرگ فلات ایران روی نفت قرار گرفته،و لیکن چون به استخراج معادن هنوز کاملا نپرداخته اند محصولات آن بیشتر زراعتی است و از جهت آب و هوای برّی و کمی بارندگی در بعضی از قسمت های ایران زراعت فقط آبی است.ولی به طور کلی زراعت دیمی در ایران غلبه دارد.

شمال و مغرب فلات ایران،از حیث نباتات از قسمت مرکزی و شرقی غنی تر است.جهت آن در شمال تا سلسله کوه البرز دریای خزر و در غرب اثر دریای مغرب است که هرچند در فلات ایران ضعیف می باشد ولی باز در قسمتی از مغرب آن نافذ است.

جاهایی که آب با‌شد خاک دره ها حاصلخیز است و نباتات قوت زیاد دارد.خاک دره ها و دامنه ها رسوبی، یعنی لایی است که از سیلاب ها و رودهای روی زمین مانده،ولی وقتی که از سطح زمین قدری پایین رویم غالبا به سنگ و ریگ و ماسه می رسیم.اگر چه عرض جغرافیایی فلات ایران راه های تجارت و روابط امروزی سکنه فلات ایران تقریبا همان است که در ازمنه تاریخی بوده،لذا فقط بعضی را که برای تاریخ اهمیت دارد ذکر می کنیم:

راهی که از بین النهرین به فلات ایران می آمد از جایی که بعدها موسوم به سلوکیه گردید و در نزدیکی بغداد کنونی بود از دجله گذشته و متابعت وادی دیاله را نموده.به آرتی ميتا در نزدیکی قزل رباط امروزی می رسید و بعد به شالا که کرسی حلوان بود منتهی می‌گشت.از اینجا صعود به فلات تقریبا از بیست و چهار الی چهل و دو شمالی است و نمی بایست در این عرض اختلاف زیاد بین آب و هوای نقاط مختلف فلات باشد،ولیکن به واسطه اختلاف ارتفاع یا موقع خاصی در کنار دریاها و دریاچه ها یا در پناه کوه ها و یا در نزدیکی کویر،اختلاف زیاد در آب و هوای قسمت های مختلف فلات ایران حاصل شده و از این جهت،همه قسم درخت و گل و ریحان در ایران می روید.

ایران شروع می شد و راه مزبور بعد از گذشتن از کوه های زاگرس کامبدان یا تقریبا کرمانشاه امروزی وارد وادی بلند کرخه می شد و پس از عبور از کنگاور(یا کنکبار قدیم)به همدان منتهی می گشت و همان به واسطه راه های مختلف با شوش و شهرهای دیگر ارتباط می یافت.از راه های دیگر،راه هایی که از فلات ایران به هند می رود شایان توجه است.یکی از آن ها راهی است که از وادی کابل شروع شده و از کوه های سليمان گذشته به پیشاور که در وادی سند است می رسد.

دیگری که کوتاه تر است از تنگه خیبر می گذرد فاتحین هند و نادرشاه از این راه گذشته اند و بالاخره راهی که افغانستان کنونی را به وادی آمویه ارتباط می داد و اکنون نیز همان اهمیت را دارد راهی است که از بامیان و بلخ شروع شده و کوه های هندوکه را بریده به وادی مزبور می رسد.سایر راه های ایران یعنی از ری به آذربایجان و گیلان و خراسان و از خراسان به آسیای وسطی و از بندر عباس به شیراز و از ری از راه دامغان به طبرستان همان بوده که حالا هم هست.جمعیت فلات ایران معلوم نیست چند نفر بوده و اکنون هم چون سرشماری نشده محققا معلوم نیست.حدس می زنند که باید جمعیت ایران و افغانستان و بلوچستان شانزده میلیون نفر باشد.از سایر اطلاعات جغرافیایی چون ارتباط مستقیمی با تاریخ ندارد می گذریم.

ولیکن این نکته را که برای تاریخ اهمیت دارد مخصوصا باید در نظر داشت:فلات ایران پلی است که قسمت های شرقی و غربی آسیا را با یکدیگر اتصال داده و این موقع فلات ایران در تاریخ اهمیت مخصوصی داشته،چه در زمان هایی که دریانوردی آسان نبود فلات ایران یگانه راهی بود که قسمت های آسیا را با یکدیگر و با ممالک دریای مغرب و اروپا مربوط می نمود و چون فلات مزبور در چهار راه عالم قدیم واقع و وسیله ارتباط مردمان بسیاری از نژادها و ملل مختلفه بوده،از این موقع جغرافیایی نتایجی حاصل شده که از تاریخ آن معلوم است.

تگ ها : تاریخ ایران باستان فلات ایران ایران باستان

۰ نظر / ۱۰۲۳ بازدید