Kuddegedrag of Kritisch denken

Hallo hoe gaat het met je, negen van de tien keer krijg je een antwoord, druk druk druk.

Er is een grote krapte op de arbeidsmarkt en iedereen roept je kunt niet aan personeel komen, dit wordt beaamt zonder er zelf last van te hebben, maar het wordt wel doorverteld.

Er wordt verteld dat er is een crisis, we nemen het klakkeloos over en aan dat er een crisis is, zonder te ervaren of er daadwerkelijk een crisis is.

Zo zijn er tal van voorbeelden dat woorden, uitspraken, gevoelens of sentiment vaak klakkeloos wordt overgenomen zijnde als waarheid.

Is het kuddegedrag? blind volgend, niet nadenken, alles wijst op gebrek aan zelflerend vermogen.

In het geval van kuddegedrag zal een individueel persoon veel minder zelf nadenken en bijna gedachteloos het gedrag van een groep volgen. Het kan hierbij voorkomen dat een persoon die ergens alleen voor staat, een andere keuze zou maken dan de keuze die de groep maakt. Kuddegedrag wordt dan ook wel het “groepsdenken” genoemd.

Een belangrijke reden voor het meebewegen met een groep (kuddegedrag vertonen) is het gevoel van veiligheid. Dit is het “samen staan we sterk” gevoel, of niet buitengesloten worden. Dit wordt ook wel sociale overleving genoemd.

Naast het gevoel van veiligheid speelt de sociale druk een grote rol in het kuddegedrag. Mensen die geaccepteerd willen worden binnen een groep hebben sneller de neiging om de mening van een groep te volgen en uit te dragen. Veel mensen willen gevoelsmatig niet buiten een groep vallen. Groepsvorming speelt dan ook een belangrijke rol in het kuddegedrag.

Het aanpassen aan kuddegedrag kan ook gevaren met zich meebrengen. In veel gevallen wordt er gedrag vertoond of worden er keuzes gemaakt die wel aansluiten bij een groep, maar niet bij de individuele persoon. Hierdoor kunnen keuzes worden gemaakt waar iemand wellicht niet helemaal achter staat. Deze blinde volgzaamheid kan stress en het verliezen van (een gedeelte) van de eigen identiteit als gevolg hebben.

Het gevaar van groepsdenken: 

Hoe vaak zet jij jouw tegengestelde overtuigingen en meningen opzij in een vergadering of een team call omdat je de harmonie in de groep niet wilt verstoren? Óf denk je: laat maar zitten, blijkbaar ben ik de enige die er zo overdenkt?

Het fenomeen dat het verlangen naar eensgezindheid zwaarder weegt dan een kritische overweging van de feiten heet groepsdenken. De ‘groupthink’ theorie is in de jaren 70 ontwikkeld door de Amerikaanse psycholoog Irving Janis. Maar hoe herken je groepsdenken?

''Groepsdenken is een denk vorm waarbij de neiging om het overhaast eens te worden, het vermogen van de leden aantast om alternatieven een reële kans te geven''. (Psycholoog Irving Janis)

Groepsdenken ontstaat vooral door een te grote afhankelijkheid van hiërarchie, een instinct om afwijkende meningen te voorkomen en een verlangen om de harmonie te bewaren.

Het risico hiervan is dat er in een beslissingsproces geen ruimte meer is voor een ander standpunt, kritiek of feiten. De groep is dan overtuigd van haar eigen gelijk, ongeacht de feiten. ‘’Zijn we het hier allemaal over eens?’’ Groepsdruk.

De 8 symptomen van groepsdenken:

1: Illusie van onkwetsbaarheid: groepsleden negeren duidelijke gevaren, nemen extreme risico's en zijn overdreven optimistisch. “Dat zal ons nooit overkomen, wij zijn veel beter voorbereid dan dat zij dat waren”

2: Collectieve rationalisatie: gegronde bezwaren van groepsleden worden weg gerationaliseerd of gebagatelliseerd. De gedeelde opvatting van de groep weegt zwaarder dan de bezwaren van een individu.

3: Illusie van moraliteit: groepsleden geloven dat hun beslissingen moreel correct zijn en negeren de ethische consequenties van hun beslissingen. “Nu even door de zure appel bijten, later wordt het beter”.

4: Overmatige stereotypering: de groep construeert negatieve stereotypen van rivalen buiten de groep. Zoals externe deskundigen. ''Dit is voor hen te ingewikkeld'' ‘’Zij kennen onze branche niet zo goed als wij die kennen’’

5: Druk voor conformiteit: groepsleden zetten iedereen in de groep onder druk die tegen de richting van de groep in gaat. Bijvoorbeeld door argumenten tegen de stereotypen, illusies of toezeggingen van de groep te geven.

6: Zelfcensuur: groepsleden houden hun afwijkende standpunten en tegenargumenten voor zich. ''Laat maar, ze willen het toch niet horen''

7: Illusie van unanimiteit: groepsleden hebben ten onrechte het idee dat iedereen het eens is met de beslissing van de groep; stilte wordt gezien als instemming. “Iedereen is het hier toch mee eens!” “wie zwijgt, stemt toe”

8: Mindguards: Sommige leden nemen de rol aan om de groep te beschermen tegen ongunstige informatie, die het gevoel van groepsveiligheid en consensus zou kunnen bedreigen. ''Op deze manier maak je het alleen maar ingewikkelder, je zorgt voor vertraging''

Zijn deze symptomen herkenbaar?

Is er ruimte voor kritische vragen? Is iedereen het altijd met elkaar eens? Hoe vaak zet jij jouw meningen of overtuigingen opzij, omdat je de harmonie van de groep niet wilt verstoren? Worden jouw twijfels weggewuifd of gewaardeerd? (Bron: het boek Group Think van auteur Irving Janis, Wikipedia)

Kritisch denken

Misschien lijkt kritisch denken abstract en klinkt het negatief. Maar het is juist een vaardigheid die in allerlei situaties veel profijt oplevert. Het helpt om tot oplossingen te komen voor taaie problemen, het sterkt je om plannen te presenteren aan een kritisch publiek en het maakt je werk efficiënter, omdat je tot de kern van problemen komt en daarmee niet aan symptoombestrijding doet.

Wat houdt kritisch denken in?

In het kort is kritisch denken het vermogen om door logisch redeneren zelfstandig tot weloverwogen en beargumenteerde afwegingen, oordelen en beslissingen te komen.

Je herkent iemand die kritisch denkt aan een sceptische houding zonder cynisch te zijn. Daarnaast staat de kritische denker open voor verschillende invalshoeken en andere denkwijzen, maar is dit niet iemand die met alle winden mee waait. Ook is deze denker besluitvaardig, maar niet koppig. De kritische denker gebruikt een analytische houding wanneer relevant en slaat niet door in alles relativeren.

De volgende vaardigheden zijn belangrijk om kritisch te kunnen denken: analyseren, evalueren, concluderen, verklaren en zelfregulerend.

Waarom is kritisch denken een 21e eeuwse vaardigheid? Waarom juist in deze tijdsgeest?

Onze huidige wereld is er een van verandering, complexiteit en met een overvloed aan informatie. Juist in deze omgeving is kritisch denken een essentiële vaardigheid. Het geeft grip en richting om in deze omstandigheden overzicht te houden en onderbouwde beslissingen te nemen.

Gezond verstand is iets wat zo ongeveer alle ouders hun kinderen proberen bij te brengen. Zodra je wat ouder wordt wordt dit logisch nadenken naar een hoger niveau getild: kritisch denken. Toch beheerst na het afstuderen nog steeds niet iedereen in het bedrijfsleven deze skill. Zonde, want met kritisch (mee)denken benut je je eigen talenten en dat komt de organisatie of omgeving ten goede!

Open cultuur

Kritisch denken vraagt om een open cultuur waarin respect is voor ieders ideeën; ongeacht de positie die iemand inneemt in een organisatie. Dat geeft medewerkers zelfvertrouwen en lef om zich ook daadwerkelijk kritisch op te stellen. Ik vergelijk het graag met de kunst van brainstormen. Om tot originele, innovatieve ideeën te komen is het zaak alles te spuien wat er maar in de groep opkomt. Niets is te gek. Sterker nog, de over-the-top ideeën leiden in de meeste gevallen tot bruikbare ideeën. Om iedereen van alles te durven laten roepen is er één belangrijke regel: ‘gaat niet, bestaat niet!’. Beperkende opmerkingen stoppen namelijk acuut de creativiteit. Zo gaat het ook met kritisch denken: verwelkom het met open armen, waardeer de inbreng en bespreek de mogelijkheden. Creëer een sfeer waarin er gesproken kan en mag worden. 

Kritische tegenvragen

Toch is er een belangrijk verschil tussen kritisch denken en brainstormen. Daar waar bij brainstormen alles goed is, is het bij kritisch denken juist wél goed om kritische tegenvragen te stellen. De waarom-vraag is belangrijk, evenals de hoe-vraag. We denken te weten hoe klanten denken, we denken te weten waar kansen liggen. Waarom weten we dat? Waarom vinden we dit? Hoe weten we dat? Hoe bewijzen we dit? Kritisch denken komt voort uit feiten. Het gaat er namelijk om dat we tot een gefundeerde beslissing komen. Kritisch denken vraagt om die reden echt wat van ons vermogen. Als je iets vindt, dan onderbouw je het met argumenten. Discussiëren wordt redeneren. Niet om je gelijk te halen, maar om samen iets te bereiken.

Durf kritisch te zijn op jouw eigen gedrag en blijf de waarom vraag stellen.

Theo Schols